De wetenschappelijke benadering
Geschiedenis
Ik ben niet nieuw in het product of de productiemethoden van (pijnboom)teer en teerolie, maar een week lang deelnemen aan het Nordic Tar Oil Seminar in Mariehamn, Åland (Finland) heeft me laten zien hoeveel ik nog moet ontdekken over dit ongelooflijke product.
Dennen- en berkenteer zijn de moeder van alle houtbehandelingen en hun gebruik gaat terug tot de paleolithische tijd. Berkenteer wordt meer aangetroffen in Oost-Europa en Rusland, terwijl dennenteer de dominante versie is in het grootste deel van de rest van Europa. Paul Kozowyk’s studie heeft ontdekt dat Neanderthalers dennen- en berkenbast-teer als lijm gebruikten, meer dan 100.000 jaar voordat Homo sapiens boomhars in Afrika gebruikte.
Geleidelijk werd het ook gebruikt voor de behandeling van hout om water op boten af te stoten en waarschijnlijk ook voor gebouwen.
Zoals gebruikelijk is het gebruik van bepaalde materialen gebaseerd op de lokale beschikbaarheid. Vroeger bedekte het dennenbos het grootste deel van Noord- en Midden-Europa, dus dennenhars is in deze gebieden meer gangbaar. Berkenteer is afkomstig van de bast van berkenbomen, waarbij de hars die in de bast aanwezig is, wordt verzameld wanneer de bast wordt verbrand, dennenhars is afkomstig van het verbranden van de wortels van dennenbomen ( Pinus Silvestris ). Hoewel ze afkomstig zijn van ander hout en in een ander proces, hebben ze zeer vergelijkbare eigenschappen.
Vorig jaar voerde de National Trust of Norway een van de grootste traditionele pijnboomteerproducties van de laatste tijd uit, waarbij in één keer 10.000 liter werd geproduceerd.
Net als lijnolie en andere traditionele producten en methoden verdwenen lijnolie en andere traditionele producten en methoden grotendeels van de radar tijdens de Tweede Wereldoorlog en kwamen nooit echt terug. Alleen de maritieme industrie bleef teer en lijnolie regelmatig gebruiken, met name op houten boten en touw. Tegenwoordig wordt het nog steeds gebruikt in de maritieme industrie, maar meestal gedegradeerd tot restauratiewerk of houten, handgemaakte boten, zoals die in het Sjökvarteret, het ambachtscentrum voor botenbouw van Åland.
De beste voorbeelden van toepassingen van teer op historische gebouwen komen uit de kerkelijke wereld. Het is niet alleen de primaire behandelingsmethode voor de staafkerken in Noorwegen en Zweden, het wordt ook gebruikt op houten dakspanen. Het dak van de kerk van Nykarleby is een heel goed voorbeeld, maar het laat ook de omvang van de taak zien.
Testen
Egebnerg’s baanbrekende onderzoek en proefschrift (Egenberg, IM, Tarring Maintenance of Norwegian Medieval Stave Churches . (Göteborg Acta Universitatis Gothoburgensis, 2003), heeft aangetoond hoe goed teer werkt, en recente proef- en onderzoeksprojecten zoals deze onder leiding van Daniel Wikstrom, property manager bij Pedersörenejden’s Church Community, bevestigen de werkzaamheid van teerolie, zolang het regelmatig opnieuw wordt aangebracht. Eens in de 1-2 jaar gedurende de eerste 5-6 jaar, daarna eens in de 2-3 jaar, afhankelijk van de hoogte en blootstelling aan UV-licht.
Arja Källbom en Linda Lindblad (Universiteit van Göteborg voor Svenska Kyrken) breiden Egebergs onderzoek uit door gradering van teerolie toe te voegen. Omdat een ovenbrand doorgaans tussen de 9 en 13 uur duurt, kan de teer die eruit komt behoorlijk variëren tussen het begin, midden en einde van de productie. Daarom is er niet alleen behoefte aan meer chemische analyse, inclusief reologie, om viscositeit en visco-elasticiteit vast te stellen (en vergeet thixotropie, droogtijd, moleculaire gewichtsverdeling, stabiliteit en gelpunt niet, maar ook zintuiglijke indrukken. Denk in het laatste geval aan geur, gevoel en kleur).
Het heden en de toekomst
Alle proeven en testprojecten tonen aan dat in ovens gebrande teer uiterst effectief is bij het beschermen en conserveren van hout in gebouwen en op boten. Hoewel de ingrediënten en de productiemethode volledig natuurlijk zijn, is de productie van teer sterk gereguleerd door EU-regelgeving vanwege het verbranden van boommateriaal. Het Nordic Tar Network, onder leiding van Ilkka Pollari, is erin geslaagd om voorlopig productierechten veilig te stellen, maar de vraag is hoe lang dit zo zal blijven. Het is niet ondenkbaar dat traditionele productie van pijnboomteer in ovens wordt verboden, met alleen nog retortopties over. Dit is misschien niet schadelijk voor de industrie, maar geeft juist een extra impuls om de productiemethode milieuvriendelijker te maken. Er vinden op dit gebied al zeer interessante ontwikkelingen plaats en ik heb een van de allereerste monsters van teer die wordt geproduceerd als bijproduct van biomassaproductie (onder leiding van Kim Lehiö). Er moet nog behoorlijk wat vooruitgang worden geboekt voordat dit product op de markt kan worden aangeboden, maar de eerste tekenen zien er zeer positief uit. Ik kijk ernaar uit om de chemische profielvergelijking van Paul Kozowyk te zien.
Helaas is de zeer arbeidsintensieve productie van oven-gebrande teer te duur om op relatief grote schaal te worden gebruikt. Voeg daar de beperkte productiecapaciteit aan toe, en je ziet dat we een alternatieve productiemethode nodig hebben om de gebouwen waar we van houden te kunnen blijven onderhouden. Alleen al in Noorwegen produceert de traditionele productie ongeveer 1/ 10e van de vraag. Deze discrepantie wordt alleen maar groter in Zweden en Finland.
Maar hoewel er nog wat gaten zijn die opgevuld moeten worden, kunnen we gerust stellen dat deze zeer waardevolle culturele en historische vaardigheid bewaard is gebleven voor de toekomst en goed wordt gedocumenteerd voor het nageslacht. Nu is het essentieel om een productiemethode te vinden die productie op commerciële schaal mogelijk maakt, zodat de historische boten, kerken en schuren bewaard kunnen blijven voor de toekomst!
